“Mùa Pao”: Nơi trao hẹn ước, gửi tình yêu
Tiết trời vào Xuân, từ trên những sườn núi các cô gái Mông xúng xính xuống chợ tay cầm quả Pao đung đưa trong gió, cùng tiếng đàn môi xen tiếng gió xuân lao xao của người con trai Mông đã tạo nên một bức họa tuyệt đẹp nơi núi rừng hùng vĩ. Tình yêu trai gái với đất trời đôi khi chỉ hòa hợp dung dị như thế.
Khi những nụ hoa đào, hoa mận rung rinh trước nắng vàng trải dài trên núi đồi, việc thu hoạch lúa, ngô trên nương vừa xong, cũng là lúc các chàng trai, cô gái Mông chuẩn bị những bộ quần áo mới để đi chơi Xuân. Trong những ngày Tết đón năm mới, hội xuân của các bản, làng vùng cao của đồng bào dân tộc Mông không thể thiếu trò chơi ném Pao. Quả Pao trao đi đổi lại gửi gắm bao tình cảm lứa đôi. Bằng lòng thì ánh mắt đong đưa, quả pao ném cũng đong đưa theo ánh mắt ấy, còn chê nhau thì ánh mắt nhìn xa, quả pao lại bay đi đâu mất... “Anh ném pao/ Em không bắt/ Em không yêu/ Quả pao rơi rồi...”.
Ném pao trò chơi dân gian đặc sắc của dân tộc Mông
Đối với đồng bào Mông, quả pao (lu po) gắn bó với họ suốt cuộc đời từ khi còn thơ bé cho đến khi về già. Người Mông thường chơi ném pao trong các ngày lễ, Tết, các lễ hội truyền thống như: Lễ hội Gầu Tào, lễ Say Sán, lễ mừng nhà mới, lễ cúng bản... Bà Vàng A Liên, ở huyện Si Ma Cai , tỉnh Bắc Hà chia sẻ: “Không biết quả pao và trò chơi ném pao có từ khi nào, chỉ biết khi chúng tôi sinh ra đã thấy người ta chơi nó và cứ thế học theo, chơi theo. Quả pao thể hiện sự mềm mại, vừa là trò chơi, vừa là vật trang sức của phụ nữ Mông trong các cuộc vui."
Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, trò chơi ném pao của người Mông thường diễn ra vào dịp Tết Nguyên đán, trong các lễ hội. Sân chơi ném pao là nơi tương đối bằng phẳng, sườn dốc thoải hoặc trên những mảnh ruộng bậc thang.
Quả pao được khâu chắp bằng vải, bên trong có độn giẻ hoặc nhồi tro, cát. Trò chơi ném pao đối với người Mông, ai cũng biết vì nó rất đơn giản chỉ ném quả pao từ khoảng cách 5-7m từ tay người này sang tay người kia.
Chơi ném pao bao giờ cũng có đôi, một người ném, một người bắt. Nếu ai bắt trượt thì người đó thua. Người thua phải hát một bài dân ca, thổi một bài sáo, nhảy lò cò quanh sân... tùy thuộc vào quy ước của hai người hoặc của cả hội ném pao.
Đối với thanh niên nam nữ, hội ném pao là dịp để họ tìm hiểu nhau, nếu có tình ý có thể tặng nhau những kỷ vật để làm tin. Vì thế, ném pao không chỉ đơn thuần là trò chơi, mà ẩn chứa trong đó bao tình ý.
Ban đầu, họ chỉ chơi cho vui với nhau theo từng nhóm, sau đó đôi nam nữ nào thích nhau sẽ ném quả pao cho nhau và cứ ném qua, ném lại hàng giờ, hàng ngày mà không biết chán. Trong cuộc vui, nếu cô gái ưng chàng trai nào thường là họ khéo léo giấu tình cảm qua ánh mắt, nụ cười, còn các chàng trai ưng cô gái nào thì giữ luôn quả pao.
Tài khéo léo của người ném pao là không để cho pao rơi xuống đất. Họ ném đến khi nào thấy nhắm mắt lại cũng có thể bắt được quả pao của người kia ném sang. Sau khi chơi ném pao đã tìm được bạn tình thì người Mông bắt đầu kéo vợ. Tuy nhiên, trên thực tế, hầu hết những cuộc tình ném pao đều không trọn vẹn, bởi chỉ là tình cảm bột phát nhất thời, song chúng đã để lại những hoài niệm khó phai trong đời một người Mông.
"Linh vật' tình yêu của phụ nữ Mông
Đối với người phụ nữ Mông, quả Pao dường như không có tuổi, nó gắn bó từ trẻ thơ cho đến khi họ già. Pao trở thành "linh vật", là niềm khắc khoải khôn nguôi trong tình yêu của mỗi người phụ nữ Mông.
Theo bà Hạng Thị Pàng ở xã Tà Chải, Bắc Hà, Lào Cai việc quan trọng nhất của thiếu nữ Mông là phải biết xe lanh dệt vải may váy và làm quả Pao.
Quả pao mềm mại vừa là trò chơi, vừa là vật trang sức của phụ nữ Mông trong các cuộc vui. Một người phụ nữ Mông giỏi giang, đảm đang thì phải biết se lanh, dệt vải may váy và làm quả pao tốt. Một quả pao tốt thì các đường khâu phải kín, khi cầm quả pao không được cứng hoặc mềm quá. Người đàn ông Mông đi tìm vợ thì việc đầu tiên họ xem là khả năng dệt vải, thêu thùa và làm quả pao của người con gái đó.
Nói đến quả pao là nói đến sự cần cù, chăm chỉ và khéo léo của người phụ nữ Mông. Quả pao được các cô gái Mông tự tay khâu rất cẩn thận và tỉ mỉ. Chỉ cần nhìn vào quả pao, các chàng trai sẽ biết cô gái ấy có tính cách như thế nào, khéo léo hay cẩu thả, chăm chỉ hay lười biếng. Các cô gái Mông sẽ tự tay cắt, nối các miếng vải lanh thành trái tròn, to bằng quả cam, bên trong nhồi hạt lanh, vải vụn và bông để tạo độ nẩy, phồng và mềm mại cho quả pao.
Quả pao đều nhồi hạt lanh bởi theo quan niệm của người Mông, hạt lanh tượng trưng cho sự sinh sôi và phát triển. Khi khâu vải phải cuộn thật chặt, sau đó lại lấy miếng vải to khác khâu bọc lại, khâu bọc bên ngoài 2 đến 3 lần, khi nào thấy căng tròn mới được.
Có người chỉ làm quả pao một màu, nhưng có người lại làm thành quả pao với màu sắc sặc sỡ. Những cô gái Mông rất sáng tạo khi làm ra quả pao có nhiều màu sắc đẹp mắt. Họ không chỉ dùng vải thổ cẩm để khâu, mà còn dùng những chuỗi vòng màu xanh, đỏ, vàng, trắng đính ở các góc của quả pao, cuối cùng là điểm những tua rua màu hồng, trắng cho quả pao càng nổi bật hơn, khi tung lên cao, quả pao sẽ lấp lánh rực rỡ sắc màu.
Ngày nay, để tạo sắc màu cho quả pao, các thiếu nữ Mông còn dùng thổ cẩm của người Thái, hay lụa tơ tằm để tạo sự mềm mại cho quả pao. Quả pao của các thiếu nữ thường to, có màu sắc bắt mắt và sặc sỡ hơn, còn pao của các bé gái mới lớn đơn giản hơn, bé hơn và có màu đen.
Đối với phụ nữ Mông, ném Pao không chỉ là trò chơi mà còn ẩn chứa bao điều về tình người, tình yêu đôi lứa. Hầu hết phụ nữ Mông đều mong tìm được bạn tình qua trò chơi Pao. Khi ném Pao, họ bắt đầu trò chuyện và "ném" cho nhau ánh mắt, trao cho nhau những nụ cười yêu thương.
Khi đôi trai gái có tình cảm, họ sẽ bắt đầu hẹn hò. Đôi nam nữ nào thích nhau họ sẽ ném quả Pao cho nhau, cứ ném qua, ném lại hàng giờ, hàng ngày mà không biết chán.
Kết thúc cuộc chơi, người con trai mến cô gái thì giữ quả Pao, tạo cớ đến nhà, hay tìm gặp bằng được cô gái để bày tỏ tình cảm. Và khi đôi nam nữ nên duyên vợ chồng thì quả Pao lại được trao cho cô gái để làm tin. Điều này đã tạo ra nét đặc sắc, tính nhân văn của trò chơi ném Pao.
Cũng có những người con trai, con gái ném Pao trao duyên nhưng rồi lại chẳng thể thành đôi lứa. Quả Pao sẽ trở thành hoài niệm khắc khoải trong suốt cuộc đời của người phụ nữ.
Trong tác phẩm “Vợ chồng A Phủ”, nhà văn Tô Hoài đã viết nên tác phẩm vô cùng đặc sắc, mang đậm màu sắc dân tộc. Trong đó, phong tục tập quán mang nét đặc trưng của người Mông được biểu hiện qua những câu hát quen thuộc: “Anh ném pao, em không bắt/ Em không yêu quả pao rơi rồi” hay “Em yêu người nào, em bắt pao nào...”.
Những câu hát bình dị mở ra không gian của mùa Xuân Tây Bắc với trai gái dập dìu chơi pao, ném pao, tìm bạn tình tha thiết. Chính màu sắc dân tộc đó đã làm cho tác phẩm có sức hấp dẫn đặc biệt và sức sống với thời gian như là một nét đẹp văn hóa dân tộc.