Tại sao ông Trump rút Mỹ khỏi thỏa thuận hạt nhân với Iran?

Có gì trong thỏa thuận hạt nhân Iran?

Thỏa thuận được gọi là Kế hoạch Hành động toàn diện chung (JCPOA) đạt được sau 2 năm đàm phán. Tổng thống Barack Obama, người đã vận động tranh cử bằng việc cam kết giải quyết mối đe dọa hạt nhân của Iran, gọi vấn đề này là "cuộc tranh luận chính sách đối ngoại quan trọng nhất" mà Mỹ có kể từ chiến tranh Iraq.

Hai năm sau khi thỏa thuận có hiệu lực, Tổng thống Donald Trump đã rút Mỹ khỏi thỏa thuận hạt nhân - một trong những hành động chính sách đối ngoại quan trọng nhất trong nhiệm kỳ Tổng thống đầu tiên của ông

Chương trình hạt nhân của Iran là trung tâm của cuộc xung đột với Israel, quốc gia đã tham gia vào các cuộc không kích với Iran trong những ngày gần đây kể từ khi Israel thực hiện một cuộc tấn công bất ngờ vào Tehran khiến một số nhà khoa học hạt nhân cũng như các nhà lãnh đạo quân sự cấp cao Iran thiệt mạng.

Thỏa thuận hạt nhân JCPOA, hiện về cơ bản đã không còn tồn tại, áp đặt các hạn chế đối với chương trình làm giàu hạt nhân của Iran để đổi lấy việc nới lỏng các biện pháp trừng phạt, được ký kết vào ngày 14/7/20. Nó đã được Iran và năm thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (Trung Quốc, Pháp, Nga, Anh và Mỹ) cũng như Đức và Liên minh châu Âu đồng ý.

JCPOA được thiết kế để đảm bảo rằng chương trình hạt nhân của Iran sẽ hoàn toàn vì hòa bình và dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt liên quan tới hạt nhân để ngăn chặn Iran phát triển vũ khí hạt nhân.

Theo thỏa thuận dài 9 trang, Iran "đã giảm đáng kể chương trình hạt nhân của mình và chấp nhận các biện pháp bảo vệ giám sát và xác minh nghiêm ngặt để đảm bảo chương trình của họ chỉ dành cho các mục đích hòa bình", Trung tâm Kiểm soát vũ khí và Không phổ biến vũ khí cho biết. Đổi lại, Iran được hưởng các biện pháp trừng phạt kinh tế giảm nhẹ thay vì các biện pháp trừng phạt liên quan đến hạt nhân chỉ sau khi Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) xác minh Tehran đã hoàn thành một số yêu cầu nhất định theo thỏa thuận.

Thỏa thuận có hiệu lực vào ngày 16/1/2016, sau khi IAEA xác minh rằng Iran đã hoàn thành các bước, bao gồm vận chuyển 25.000 pound uranium làm giàu ra khỏi đất nước, tháo dỡ hai phần ba máy ly tâm và cho phép thực hiện các cuộc kiểm tra quốc tế rộng rãi hơn đối với các cơ sở hạt nhân của họ.

Mỹ và nhiều quốc gia châu Âu đã dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt dầu mỏ và tài chính, cũng như giải phóng khoảng 100 tỷ USD tài sản bị đóng băng của Iran.

Nếu tất cả các bên đều tuân thủ thỏa thuận, các chuyên gia cho rằng nó có thể sẽ ngăn cản Iran có được vũ khí hạt nhân trong hơn 1 thập kỷ. Nếu Iran cố gắng chế tạo vũ khí hạt nhân, các biện pháp trừng phạt sẽ có hiệu lực trở lại.

Nhiều hạn chế đối với chương trình hạt nhân của Iran "có ngày hết hạn”, như các hạn chế máy ly tâm sẽ được dỡ bỏ sau 10 năm và giới hạn về lượng uranium làm giàu thấp mà Iran có thể sở hữu sau năm.

Israel là một trong những nước phản đối thỏa thuận. Thủ tướng Benjamin Netanyahu gọi thỏa thuận là một "sai lầm lịch sử" vào thời điểm đó.

Điều gì đã xảy ra?

Trong chiến dịch vận động tranh cử trước cuộc bầu cử đầu tiên của mình, ông Trump đã cam kết rút Mỹ ra khỏi thỏa thuận, và vào ngày 8/5/2018, ông đã làm điều đó, chấm dứt sự tham gia của Mỹ vào JCPOA và tái áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế đối với Iran.

Ông Trump lập luận vào thời điểm đó rằng thỏa thuận này "khủng khiếp" đến mức phải loại bỏ để tiến lên. Chính quyền Tổng thống Trump nói vào thời điểm đó rằng Iran "đàm phán JCPOA với thiện chí xấu, và thỏa thuận đã mang lại cho Iran quá nhiều trong khi chỉ phải đổi quá ít".

Ông Trump đã rút Mỹ khỏi thỏa thuận sau khi bỏ qua lời khuyên của các đồng minh, những nước đã thúc giục ông ở lại thỏa thuận và xây dựng nó. Các nhà lãnh đạo của Pháp, Đức và Anh ghi nhận "sự hối tiếc và lo ngại" của họ đối với quyết định của ông Trump, kêu gọi Iran duy trì các cam kết của mình theo thỏa thuận.

Sau khi Qassem Soleimani, thủ lĩnh Lực lượng Quds tinh nhuệ của Iran, bị giết trong một cuộc không kích của Mỹ vào tháng 1/2020, chính phủ Iran tuyên bố sẽ không còn tuân thủ bất kỳ hạn chế hoạt động nào đối với chương trình hạt nhân của mình theo thỏa thuận hạt nhân Iran.

Vào đầu năm 2023, IAEA báo cáo họ đã phát hiện dấu vết uranium tại cơ sở hạt nhân Fordow của Iran đã được làm giàu đến "gần mức cấp vũ khí mà Iran tuyên bố là ngẫu nhiên".

"Kể từ khi Mỹ hủy bỏ thỏa thuận và Iran ngừng tôn trọng một số cam kết của mình, Iran đã giảm thời gian đột phá của mình - lượng thời gian cần thiết để tích lũy đủ vật liệu phân hạch cho vũ khí hạt nhân - từ hơn 1 năm xuống còn khoảng 3-4 tháng, mặc dù IAEA vẫn ở trên thực địa để xác minh bản chất hòa bình của chương trình hạt nhân của họ", Trung tâm Kiểm soát vũ khí và Không phổ biến vũ khí cho biết.

Theo Hội đồng Quan hệ đối ngoại (CFR), khi một số điều khoản của JCPOA chuẩn bị hết hạn vào tháng 10/2023, chính quyền của cựu Tổng thống Joe Biden đã áp đặt các biện pháp trừng phạt mới đối với các chương trình tên lửa đạn đạo và máy bay không người lái của Iran.

Ông Biden đã tìm cách đàm phán về việc quay trở lại JCPOA. Tuy nhiên, trong vài tháng cuối cùng của nhiệm kỳ Tổng thống Mỹ của ông Biden, một phát ngôn viên Bộ Ngoại giao cho biết họ "còn lâu" mới có thể trở lại đàm phán với Iran.