Kênh Nhà Lê – Dòng chảy nghìn năm giữa lòng xứ Nghệ

Dấu tích còn lại trên đất Nghệ

Kênh được khởi đào vào năm 983, dưới triều vua Lê Đại Hành, nhằm phục vụ mục tiêu vận tải quân lương cho hành trình Nam tiến, đồng thời hỗ trợ công cuộc khai hoang, lập làng, phát triển kinh tế nông nghiệp ở vùng đất mới.

Trải qua nhiều đời vua, con kênh tiếp tục được nối dài, cải tạo và khơi vét, hình thành một tuyến đường thủy nối từ kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình) đến Đèo Ngang (Hà Tĩnh), ranh giới cũ giữa Đại Cồ Việt và Chăm Pa.

Kênh Nhà Lê không chỉ là công trình mang ý nghĩa quân sự – kinh tế, mà còn thể hiện quyết tâm của người xưa trong việc cải tạo thiên nhiên, mở rộng không gian sinh sống, định hình bản đồ cư trú lâu dài cho cư dân vùng Bắc Trung Bộ.

Đoạn kênh Nhà Lê đi qua tỉnh Nghệ An có chiều dài khoảng 128km, nối liền các sông tự nhiên như sông Hoàng Mai, sông Thơi, sông Hàu, sông Bùng, sông Cấm, sông Lam... tạo thành một mạng lưới giao thông thủy thông suốt. Tùy theo từng địa phương, con kênh mang nhiều tên gọi dân gian như sông Mơ, kênh Dâu, kênh Đạu, kênh Sắt, kênh Gai…

Trong đó, đoạn kênh Sắt thuộc huyện Nghi Lộc được đánh giá là khó khăn, phức tạp nhất. Theo sử sách, đặc biệt là "Đại Việt sử ký toàn thư", đoạn kênh này được bắt đầu từ năm 1003 và chính vua Lê Hoàn đã trực tiếp vào chỉ đạo. Do địa hình phức tạp và nguồn nhân lực hạn chế, phải mất hàng trăm năm – kéo dài qua nhiều triều đại – mới hoàn thành đoạn kênh dài 19km này.

Khi hoàn thành, kênh không chỉ phục vụ giao thông mà còn giúp điều tiết dòng chảy, cấp nước cho sản xuất nông nghiệp, góp phần tạo nên những cánh đồng màu mỡ, làng xóm đông đúc dọc hai bên bờ. Từ thế kỷ XI đến thế kỷ XVII, vùng đất dọc theo kênh trở thành nơi sinh cơ lập nghiệp của nhiều đoàn người di cư từ phía Bắc, góp phần hình thành nên diện mạo cư dân xứ Nghệ ngày nay.

Đáng chú ý, đoạn sông Vinh – dài hơn 5km – được xem là phần cuối của kênh Nhà Lê tại Nghệ An trước khi đổ vào sông Lam. Đây từng là tuyến giao thông thủy nhộn nhịp, góp phần đưa TP Vinh trở thành đầu mối thương mại, trung tâm giao thương lớn của khu vực miền Trung trong nhiều thế kỷ.

Con sông này còn có tên gọi khác là sông Cồn Mộc hay sông Cửa Tiền, vì chảy qua khu vực trước Cửa Tiền của thành cổ Nghệ An và cung cấp nguồn nước cho hệ thống hào bảo vệ quanh thành.

Hiện nay, do ảnh hưởng của đô thị hóa, chiến tranh và thời gian, nhiều đoạn kênh đã bị thu hẹp, bồi lấp, một số đoạn còn bị lấn chiếm hoặc biến mất.

Tuy vậy, dấu vết lịch sử vẫn còn hiện diện qua các địa danh, đền miếu, nhà thờ dọc kênh, thể hiện vai trò quan trọng của công trình này trong đời sống người dân.

Tuyến vận tải chiến lược trong kháng chiến

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, kênh Nhà Lê một lần nữa được sử dụng như một tuyến vận tải chiến lược – được ví như “đường mòn Hồ Chí Minh trên sông”.

Chỉ tính riêng năm 1965, có hơn 4.000 chiếc thuyền đã vận chuyển 103.400 tấn hàng hóa qua hệ thống kênh Nhà Lê, chủ yếu là lương thực, vũ khí, xăng dầu và vật tư phục vụ tiền tuyến miền Nam.

Khi phát hiện tuyến vận tải này, không quân Mỹ đã tiến hành đánh phá bằng bom từ trường, gây nhiều thiệt hại. Tuy nhiên, dưới làn bom đạn ác liệt, các đoàn thuyền vẫn kiên cường bám tuyến, hàng hóa vẫn được vận chuyển, đáp ứng nhu cầu chiến đấu và sản xuất của cả vùng.

Các lực lượng thanh niên xung phong, dân công hỏa tuyến, cán bộ kỹ thuật ngày đêm nạo vét, rà phá bom mìn để giữ cho tuyến đường thủy luôn thông suốt.

Từ năm 1965 đến 1972, có 130 cán bộ, dân công, thanh niên xung phong đã hy sinh trên tuyến kênh Nhà Lê tại Nghệ An trong quá trình làm nhiệm vụ.

Năm 1996, để ghi nhớ công lao và sự hy sinh của các liệt sĩ, ngành Giao thông Vận tải đã xây dựng Đài tưởng niệm kênh Nhà Lê tại xã Nghi Yên, huyện Nghi Lộc. Công trình gồm hai bia đá khắc tên các liệt sĩ, cùng hai bức phù điêu tái hiện quá trình đào kênh và những ngày tháng vận chuyển gian khổ trong kháng chiến.

Địa điểm này đã trở thành nơi dừng chân tưởng niệm của nhiều đoàn khách trong và ngoài tỉnh vào các dịp lễ lớn, là điểm nhấn quan trọng trong hành trình về nguồn.

Giá trị cần tiếp tục bảo tồn và phát huy

Hiện nay, một số đoạn của kênh Nhà Lê vẫn đang phát huy vai trò trong hệ thống thủy lợi, phục vụ sản xuất và sinh hoạt của người dân. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều nơi tuyến kênh đã bị xuống cấp, chưa được quy hoạch hoặc đầu tư bảo tồn tương xứng với giá trị lịch sử – văn hóa của nó.

Đoạn kênh đi qua địa phận huyện Nghi Lộc và Hưng Nguyên đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia vào năm 2016. Đây là cơ sở quan trọng để các cấp chính quyền xây dựng phương án bảo tồn, tôn tạo và khai thác giá trị của tuyến kênh gắn với phát triển du lịch văn hóa – lịch sử.

Với chiều dài hơn 1.000 năm lịch sử, kênh Nhà Lê không chỉ là một công trình thủy lợi đơn thuần mà còn là biểu tượng cho trí tuệ, sức lao động và ý chí của bao thế hệ người Việt trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước.

Việc gìn giữ, phục hồi và khai thác giá trị của kênh Nhà Lê là một trong những việc làm có ý nghĩa đối với công tác giáo dục truyền thống và phát triển bền vững của địa phương.