Dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi): Đã thể chế hóa Nghị quyết số 27-NQ/TW về xây dựng Nhà nước pháp quyền

Báo Công lý đã có buổi trao đổi với đại biểu Phạm Trọng Nghĩa một số nội dung liên quan đến vấn đề này.

PV: Thưa ông, ông có đánh giá như thế nào về dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) trình Quốc hội cho ý kiến tại kỳ họp này?

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa: Tôi nhận thấy hồ sơ dự án Luật kèm theo Tờ trình số 191/TTr-TANDTC ngày 02/10/2023 của TANDTC được chuẩn bị công phu, đầy đủ theo quy định. Dự thảo Luật đã bám sát mục đích, quan điểm chỉ đạo và cụ thể hóa 06 nhóm chính sách được Quốc hội thông qua, là bước quan trọng thể chế hóa Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.

PV: Trong dự thảo Luật trình ra Quốc hội, ông quan tâm đến nội dung nào nhất?

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa: Tôi cho rằng nội dung quy định về quyền tư pháp của Toà án rất quan trọng. Nghị quyết số 27 của Trung ương yêu cầu: Xác định thẩm quyền của Tòa án để thực hiện đầy đủ, đúng đắn quyền tư pháp. Một trong những nội dung mới cơ bản của dự thảo Luật là giải thích phạm trù thực hiện quyền tư pháp thông qua việc xác định phạm vi của thực hiện quyền tư pháp tại khoản 1 và xác định 7 nhiệm vụ cụ thể của Tòa án tại khoản 2 Điều 3. Đây là điểm tiến bộ lớn, là bước đột phá trong việc thể chế quan điểm của Đảng, quy định của Hiến pháp về quyền lực nhà nước.

Tuy nhiên, Nghị quyết số 27 của TƯ cũng yêu cầu phải Bảo đảm tổng thể, đồng bộ, liên thông giữa đổi mới lập pháp, cải cách hành chính, cải cách tư pháp.

Do đó, tôi thấy rằng, cần làm rõ mối quan hệ giữa thực hiện quyền tư pháp với thực hiện quyền lập pháp và quyền hành pháp ra sao để bảo đảm sự liên thông, đồng bộ, bảo đảm sự thống nhất của quyền lực nhà nước? Việc thế chế hóa Hiến pháp về quyền lực nhà nước sẽ theo mô hình nào? thứ tự ra sao? Phải chăng chúng ta xác định thực hiện quyền tư pháp trước sau đó đến quyền lập pháp rồi còn lại là quyền hành pháp hay theo thứ tự ngược lại?

Tiếp đến là việc, khi thực hiện quyền tư pháp được định danh trong Luật Tổ chức TAND thì có cần sửa các luật khác hay không? Như Luật Tổ chức Quốc hội để thể chế hóa đầy đủ các quy định về thực hiện quyền lập pháp của Quốc hội tại Điều 69, hay Luật Tổ chức Chính phủ về thực hiện quyền hành pháp của Chính phủ tại Điều 94 của Hiến pháp 2013.

Nội dung nữa là quy định về thẩm quyền mới của TAND, dự thảo Luật bổ sung 02 nhiệm vụ, quyền hạn mới cho Toà án, đó là: Giải quyết, xét xử vi phạm hành chính theo quy định của luật; Giải thích áp dụng pháp luật trong xét xử.

Về xử lý VPHC, khoản 4 Điều 26 dự thảo Luật quy định “Toà án có thẩm quyền xét xử vi phạm hành chính theo quy định của luật”. Theo đó, Toà án sẽ xử lý vi phạm hành chính trong 4 trường hợp đang được luật hiện hành quy định, gồm: Xử phạt hành chính đối với hành vi cản trở hoạt động tố tụng; áp dụng biện pháp đưa vào trường giáo dưỡng; Áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở giáo dục bắt buộc và áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc. Đồng thời, dự thảo Luật mở rộng thẩm quyền thực hiện thêm nhiệm vụ xét xử vi phạm hành chính khác khi được Quốc hội giao trong Luật (tức là luật giao nhiệm vụ nào thì Toà án thực hiện thêm nhiệm vụ đó).

Tôi nhất trí cao và ủng hộ quy định của dự thảo luật, đây là hướng đi đúng, tiến bộ, phù hợp xu thế quốc tế nhằm thể chế hóa nhiệm vụ “mở rộng thẩm quyền của Toà án trong xét xử các vi phạm hành chính” được Nghị quyết số 27-NQ/TW đề ra. Tuy nhiên, còn băn khoăn về phạm vi áp dụng để bảo đảm tính khả thi.

PV: Vậy ông có thế nói rõ hơn về những nhận định trên được không?

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa: Theo Báo cáo số 551 ngày 13/10/2023 của Chính phủ thì từ 01/10/2022 đến 30/9/2023, các cơ quan hành chính đã xử phạt 5.658.725 vụ việc vi phạm hành chính, theo thống kê, trung bình có 4 - 6 triệu quyết định xử phạt mỗi năm. Theo Báo cáo số 110 ngày 10/10/2023 của TANDTC thì cũng trong giai đoạn này, các Toà án đã thụ lý 606.209 vụ việc, đã giải quyết 540.490 vụ việc. Theo Báo cáo tổng kết thi hành Luật Tổ chức Toà án của TANDTC thì Toà án hiện có 13.306 người, còn thiếu 1.931 biên chế.

Do đó, để bảo đảm tính khả thi của quy định này, đề nghị Ban soạn thảo nghiên cứu, trước mắt giao Toà án xử phạt vi phạm hành chính đối với tổ chức vi phạm. Theo thông tin của Bộ Tư pháp, trung bình mỗi năm có từ 300.000 đến 350.000 tổ chức bị xử phạt vi phạm hành chính (năm 2020 355.000/5,3 triệu vụ, 2022 là 329.000/4 triệu vụ) hoặc giao Toà án xử phạt vi phạm hành chính từ một mức tiền cụ thể (ví dụ từ 100 triệu trở lên). Đồng thời, sửa quy định tương ứng trong Luật Xử lý vi phạm hành chính và bổ sung biên chế cho Toà án bảo đảm thực hiện nhiệm vụ mới này. Vừa qua khi thảo luận về công tác tư pháp tại Hội trường, nhiều ĐBQH cũng đề nghị về việc bổ sung nguồn lực cho các cơ quan tư pháp nói chung, trong đó có biên chế cho Toà án.

PV: Liên quan đến quy định về việc đổi tên Toà án các cấp và bổ sung TAND sơ thẩm chuyên biệt cũng còn có một số ý kiến khác nhau. Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào?

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa: Điều 4 Dự thảo Luật quy định Tổ chức TAND (sửa đổi), theo đó, đổi tên TAND cấp tỉnh thành TAND phúc thẩm, đổi tên TAND cấp huyện thành TAND sơ thẩm; đồng thời, bổ sung TAND sơ thẩm chuyên biệt.

Khoản 2 Điều 102 Hiến pháp năm 2013 quy định: TAND gồm TANDTC và các Toà án khác do luật định. Như vậy, theo quy định của Hiến pháp thì việc thành lập Toà án tỉnh hay là Tòa phúc thẩm; Tòa sơ thẩm hay là Tòa cấp huyện do Luật Tổ chức TAND quy định là phù hợp Hiến pháp.

Trước đây, Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 cũng đã có định hướng xây dựng mô hình Toà án theo cấp xét xử. Bên cạnh đó, NQ 27 năm 2022 xác định một trong 3 trọng tâm là: Ðẩy mạnh cải cách tư pháp, bảo đảm tính độc lập của Toà án theo thẩm quyền xét xử.

Tôi nhất trí cao với việc Đổi mới mô hình tổ chức của Toà án. Tuy nhiên, việc đổi mới phải là đổi mới thực chất trong tổ chức, hoạt động và thẩm quyền chứ không chỉ dừng lại ở đổi tên các cấp Tòa. Trong khi đó, các quy định của Dự thảo Luật chưa đáp ứng yêu cầu này. Theo Khoản 1 Điều 55 thì Toà án phúc thẩm vẫn xét xử "Sơ thẩm vụ việc theo quy định của pháp luật".

Do đó, đề nghị song song với các quy định về đổi tên trong dự thảo Luật cần có lộ trình cụ thể để sửa đổi các quy định về tố tụng bảo đảm tất cả các vụ án đều được xét xử sơ thẩm ở cấp huyện hiện nay. Tòa cấp tỉnh hiện nay (tức tòa phúc thẩm) sẽ không thực hiện xét xử sơ thẩm.

Còn về ngạch, bậc thẩm phán, Điều 91 Dự thảo Luật quy định: Ngạch Thẩm phán TAND gồm: Thẩm phán TANDTC; Thẩm phán. Bậc Thẩm phán TAND gồm: Thẩm phán TANDTC có 02 bậc; Thẩm phán có 09 bậc.

Tôi nhất trí với quy định của Dự thảo. Ngoài 05 lý do nêu trong Báo cáo thẩm tra, tôi nhận thấy việc phân các ngạch Thẩm phán gồm Thẩm phán sơ cấp, Thẩm phán trung cấp, Thẩm phán cao cấp tương ứng với các ngạch chuyên viên, chuyên viên chính, chuyên viên cao cấp theo quy định hiện hành là chưa thể hiện sự độc lập với cơ quan hành chính.

Ngược lại, nếu không phân biệt ngạch sơ cấp, trung cấp hay cao cấp sẽ tạo điều kiện để luân chuyển thẩm phán giữa các cấp xét xử nhằm tăng cường năng lực xét xử sơ thẩm để về lâu dài tòa sơ thẩm có năng lực xét xử sơ thẩm tất cả các vụ án, khi đó, tòa phúc thẩm (tức cấp tỉnh hiện nay) sẽ không xét xử sơ thẩm như đúng với tên gọi của cấp tòa này. Đây cũng là kinh nghiệm của nhiều quốc gia trên thế giới, nhất là các quốc gia theo hệ thống Continential Law System.

Cách đây gần 40 năm, ngày 13/12/1985, Đại hội đồng Liên hợp quốc đã thông qua Nghị quyết công nhận các nguyên tắc cơ bản của một nền tư pháp độc lập. Tư tưởng và quan điểm chủ đạo của 20 nguyên tắc trong Nghị quyết này cần được tiếp tục nghiên cứu để vận dụng phù hợp với thể chế nước ta.

Trân trọng cảm ơn ông!